Showing posts with label Laipian. Show all posts
Showing posts with label Laipian. Show all posts

Laipian pawlpi leh ZCD

13th May 2013: Minam abawl Pasian hi a, Ngeina leh Biakna abawl zong Pasian a hihi. Tua hia, ZCD-LA in zong Zo ngeina tawh kilam ahi Laipian Pau Cin Hau Pawlpi pen cikmah hunin pampaih thei lo a, zong pampaih ngeilo ding hi.

Leitungbup in Nute' ni bawl in nu pahtawina a piak lai tak in ZCD-LA Malaysia inzong Thupha dawh dingin Laipian Pau Cin Hau Pawlpi Sunway Mentari Court ah vapai in hun nuam tak kizang thei hi. ZCD-LA lampan hita leh Pawlpi lampan hita leh Minam itna thu mah genpi in kinei in la te mahmah zong minam itna la te mah hong sa uh a, a kikhawm mi khempeuh in tha kigah mahmah hi.
Laisang Pu Hauthang in Gam makaite pen minam Nu le Pa hi ci'n nasia tak in tha piak ding leh pan pih ding hong gen hi. Zongeina tawh kilam Laipian Pau Cin Hau Pawlpi leh Zotual lai zong minam kepcinna lian mahmah ahihman in kep cing ding leh sin ding a hoihna thu ZCD-LA lam pan in zong kikup pihna kinei hi. Hun tawp ciangin pawlpi upa teng in an lim mahmah tawh hong vak pikpek uh hi. Nitak nai 5 ciang in ka kikhen thei pan uh hi.
ZCD iNFO
See More...

Zotual lai software

Hong khahkhia sa Zotual Lai mal 37 abulpi in kong khah khia kik uh hi. Online tungah kigelh thei taktak naisam lo ahi. Ahi zong in Software zang in asin nuam te ading in laimal bulpi hih tengsungpan kisin tawm thei ding ahihi.





Zotual Lai Consonants
Hih laimal bulpi nung a thu gual kigelh te "aw suak thei ding ciang akinai pen tawh kong gelh khiat hi in hihsang akicingzaw ding Zomi sungah ah hong gelhthei tampi om ding ka lam en hi. Computer Key Map for Zotual Lai Fonts leh Aw khen na te hunlem bang in Lawmte tawh hong khah kik ding honghan ciam lai nung. Maban ahoih zaw leh Laimal isiam ciang in akilawm nono in puah to lai ding Zomi tuailai te kong han thawn hi.
Minam dang mipil te in Zum tuamtuam te ah amau minam lai uh tawh amin akhua gelh uh hi. Ei te in Kawllai Mikang lai in I min suai ikaih pen hong amau te in nam lian in hong muthei lo pah ding in ka ngaih sun hi. Hih Zotual lai pen aham pi ni7 sung in khangno lai te avek in gelh thei uh a, Amin uh zong gelh thei pah uh ahihi.
Zotual Lai Vowels & Diphthongs
I aw suah zui in Aw khen na asangsau, aw eu, awkui, aw ulgin om man in awkhen na pen kikup huai mahmah ding tampi om lai ahihi. Zotual Lai tawh i min tek igelh theih siam na ding han ciam ciat ni.
Hau Thang
See More...

Pau Cin Hau (Laipian biakna)

Hih Laipian Biakna ong pian nadingin bangci kipat hiam cih i gen masak phot kul ahi manin Nuam Dim a kici, Gamlai khua-a Rev Khaat  Kho Gin' pi, Kamsang numei khat thu i gen masa ding hi.

Tedim khua-ah Pu Kam Hau le Pu Pau Vum na kithuah a, Pu Pau Vum in Hau Zui akici innkuan pih khat na nei hi. Pu Hau Zui in tanu Nuam Dim na nei-a, amah'n Mangmu thei zeel hi. Tua hun laitakin Pu Kam Hau si khin in Pu Khaw Cin hun laitak hi a, Tedim khua inn 300 val bang pha hi. Pu Khua Cin in langva(sikkang) inn deih in Saiha tawh kheek dingin Meitei gamah misawl hi. Pasian in: "Khaw Cin in langva inn deih kei hen. Tedim khua mang ding hi. Tua thu na theih nadingun Khaw Cin' tuangdung ka kuaitan ding hi," ci-in Pi Nuam Dim tungah nagen khol hi.

Tua hun laitakin Pu Khaw Cin pen lian mahmah, pha mahmah ahi manin amahmah zong tham loin mi khempeuh in zong muang lua ahi manin kuamah'n umlo hi. Tua ciangin  Pasian in "tua thu a tangko dingin Pau Cin Hau sawl in " ci-in Pi Nuam Dim tungah nagen kik lai hi. Tua thu azak uh ciangin: " Khua Cin' tuangdung, *zabo-a sah, Pasian ahi zongin kuamah'n kuaitan zo ngal ke'n teh" ci-in kuamah in um loin nuihsan uhi.

Tua khit a sawt loin, Pu Khua Cin tanu khat le tapa khat bek a neih, a tapa, Hau Za Kham si a, a kivui ding ciangin misi kipusuah hun laitak teekin Pu Khua Cin' tuangdung, *zabo-a sah kitan hi. Pi Nuam Dim gen bang teekteekin ong tangtung a, Pu Khua Cin tuangdung zabo-a sah kitan in, ami tawh a zubeel tawh innnuai buanciim lakah kiasukin mi tampi liam hi. Tua khit asawtlo in England Kumpi ong khang a, Tedim khua mang takpi hi. Tua tham loin "Ka thu a zeek khia dingin Pau Cin Hau ka teel hi" ci-in Pi Nuam Dim tungah na gen lai hi.

Pu Pau Vum in tapa nih, Pu Khan Lian le Pu Tuang  Khaw Thang  nei a, Pu Khan Lian in tapa giat nei hi. Pu Pau Cin Hau pen Khan Lian' tapa a lina, Hau Go' pano ahihi. Pu Kam Hau khan sung Tedim mah-ah na teeng uh a, England-te ong khan ciangin Lailui khua-ah galtai uh a, tua hun akipan Lailui khua-ah na teengsuak uhi. A nungciangin Mualbeem ah na teeng hi.
(*zabo = khut melai dawn pan khutdawh kipatna ciang hi-a letmat 6 bang hi.)

Pu Pau Cin Hau pen aneu tung akipan kum 15 sung tawntung kumzawnin khanglui ngeina tawh biak theih khempeuh bia-in, thoih theih khempeuh a thoih uh hangin dam tuan lo hi. Khangmoi lai khat tuabangin sawtveipi kumzawnin aom ciangin amahmah zong lungkia-in kisiamawh, kiciimtakin amah le amah kikaplum dingin thaukhat tawh pai khia hi. Khuanawl a tun ciangin sakhi khat natai dihdih a, a kap leh khapah lian in ama kithah nading thautang om nawn loin sakhi pumkhat tawh ciah kik hi. Tua khit-a kipanin a hunhunin Mangmu zeelzeel a, Pasian in. " Van le Lei a bawl Keimah Pasian ong bia-in damna ong ngen lecin damna kongpia ding hi," ci ahi manin Pasian kiangah damna a nget leh dam takpi hi. Tua bangin amah'n damna a ngah ciangin cina dangte in zong thu ngetsak dingin sam koikoi uh a, tuate in zong damna ngah uhi. Tua ahi manin mitampi in um in anungzui uh a, Pau Cin Hau Biakna akici ong piang a, Khamtungbup ah thatkhatin gamkang bangin kizeel hi. Tua hi a, a ta upa pen a min Pasian tamsakin Sian Khaw Cin na phuakpah hi. Tua hun masaih Pasian pen mintap-a akineih lam aom diam, ka thei ngei kei hi. Tua banga dawi a na phiat ciangin  dawite heh a, a bawlsiat semsem khak ding lau lua uh ahimanin a khua a tui, a beh a phung sung nangawn in langpanin lungkhamna tampi na thuak hi.
(a) Pham ding ci a, thel bang ong phong, tung-a Sian lunmang hi e;
(b) Lung ka muan dang om lo e, tunga Sianmang muang ing e.
( A si ding kimlai ong damsak Pasian hi, Amah bek muang ing.)
(a) Sianmang hawm siam, tangbang damna phung tengin saina'n nei e;
(b) Do lal banga pat bang nong sai, kei aw, Sian' vontawi hing e.
(Galte banga kei nong langbawl uh, kei Pasian' ta hing.)
(a) Sianmang hawmsiam ka muan manin phung in thal gu bang do e;
(b) Tongsia ong lawh, Sianmang hawmsiam'n, leen pal bang ka nang hi e.
(Pasian thu kamuan manin ka u ka nau inzong ong do bawl, Pasian thu mah tawh nang ing.)
(a) Sianmang sinthu kangaih manin phung tawh laukha hual mawh'ng e;
(b) Ka pham zong a tung thangvan ah Sian' ang-ah zaal ding hi'ng e.
(Pasian thu kazuih manin ka u ka nau tawh ka kithu tuah theih loh hangin kasih teh Pasian kiang tung ding hing.)

Ei mite in cinatna pen dawi peh vive-in kingaih suna, dawi pen kikihta mahmah hi. Tua dawite lungdam sak nadingin kimai-etin, vok peuh, ak peuh, ui peuh, sial peuh tawh kimai-etin a kibia ahihi. Pasian pen migi ahi manin biak kul loin dawi pen ong cinasak thei, ong ne thei, ci-in ki-um ahi manin akibia ahi hi.
(a) Siangmang in tongdam ong khak e, ziin tawh na khen in, ci e;
(b) Pupa khan-a lung a gimna, Sian in leen puan bang paai e.
( I pu i pa lai pek a i lelh dawi tawh na kikhen in ci-in Pasian in ong vaikhak hi.)
(a) Siangmang tawh holung kum ing e, ziin' kaih tam ka neemsak e;
(b) Pian kilaihna tung Sianmang in ziinleeng tual-ah niamsak e.
( Pasian tawh kiho ing, dawite' siahkaih (a vok a ak tawh thoih-a i mai etna te) Pasian in nuaisiah,) ziin, ziinleeng = dawite.

Tua hi a, Pu Pau Cin Hau in a mangmuhna panin dawi phiat nading, dawi hawlkhiat nading thu a ngah-a kipan dawi na hawlkhia hi. Amah'n dawi phiat dinga napat kholhna hangin Tapidawte' nasep nading lampi ong sial kholhsak a suak hi. Tua hi a, Pau Cin Hau Biakna pen Dawi Biakna hi loin dawi phiat masa, dawi a langpan, dawi a hawlkhia ahi hi. Tua bangin dawi a na phiatna masa om hi kei leh Christian thu ong lut nading haksa mahmah ding hi.

Tua bangin a hunhunin Mangmu zeelzeel a, a biakna bek hi loin lai nangawn ong piangsak hi. Pasian in suangtang pawl khat la-in gawm zeel, khen zeel a, " Hih bang in hih in" ci-in midangte ahihsak ciangin ahih thei kuamah om loin Pu Pau Cin Hau ahihsak ciangin hih thei hi. Tua ahihmanin a mangmuhna panin Lai nangawn ong piangsak hi. Amah'n Pasian tung pan-a, a thungahna bangin Lai a piansak khit ciangin " Laipianpa" kici a, a biakna zong nidanga Pau Cin Hau Biakna a kici pen Laipian Biakna kici ta hi.


1889 ciangin England Kumpi ong khangin tua zawh kum 10 ciangin Tuiphum Sangmangte ongtung hi. Tua hun ciangin hih Laipian Biakna hita leh a lai hita leh Khamtung tengah na kizeel khin ta hi. Sangmangte in "kipawl ni in sem khawm ni" ci-in a nazol ciangin amah'n, "Kei aa pen, ko gam tawh kituak ding a Pasian ongpiak tuam hi-a, no aa pen gamdang biakna hi a ko tawh kituak lo hi." ci-in na mang nuamlo hi. Tua hun lai-in lai dang kinei nai lo ahi manin tua lai pen kinak zat mahmah ta hi.

Sangmangte in Pasian thu i tel muh nading, Laisiangtho le labu i et theih nading ong deihsakin Khuasak khawng Tonzang khawngah Kawllai ong hilh uhi. Kumpite in zong Kawllai tawh sang ong hong uhi. Ahi hangin Kawlte tawh lah i kikawmna om peuhmah lo a, i zat nading omlo ahimanin mi tawm bekin sin nuam hi. Tua ahimanin Roman Alphabet zangin i Zolai ding ong bawlsak nuam-in Cope Topa le Kumpite kikum uhi. Official-in Zolai aom nai loh hangin "1912 February kha 12 ni-in Khuasak khua-ah ka om sungin Laisiangtho Thak tei ka kipan hi" ci-in Rev Cope in a dairy sungah ciamteh hi. Tan IV ciang Zolai, (Roman Alphabet) tawh sindingin Kumpite le Sangmangte kithukim uha, 1925 kum-a kipanin sang ong phuan ta uhi.

Sangmangte in sang aphuat uh ciangin lai hilh dingin Christiante mah nazang uha, kumpi sang ong phuat uh ciang inzong tuate mah nazang suakpah uhi. Tua sangsiate in, thu na mu zawdeuh uh ahi manin Pau Cin Hau laimal pen laimal tam lua ahi manin tomsak sawdeuh dingin na puahpha uhi. Propagation of the Gospel-te in a theih uhciangin Laisiangtho ineih ding ong deihsak uh ahimanin Pau Cin Hau lai tawh laikhetna bawl-in Laisiangtho khet ding ong vaihawm uhi. Tuadingin sangsia sem ahi, Sia Cin Khaw Gin,(Rev Cin Khaw Gin, Niang Khan Ciin' pa) Sia Thang Cin Kham, (Rev Sian Cin Thang pa) Sia Pau Za Dong ( Sia Kam Khen Cin pa, Sukte beh sung pan Christian suak masa pen) le Christian ahilo, Pu Pau Cin Hau' tapa, Sian Khaw Cin nasam uh a, Maymyo-ah nihvei va pai uhi. Mualtung thuhilhna teng zong Pau Cin Hau lai tawh 1930 kumin ong khenkhia uhhi. Ahii hangin Rev Cope in thu namu khol ahimanin Roman Alphabet mah zahding ongdeihsak zaw a, tua Pau Cin Hau' lai tawh Laisiangtho khet dingpen na khaktan hi.

Hih pen i hamphatna lianpi khat hi leuleu hi. Banghang hiam cih leh Kawllai mal laikhetna pen Kawlgam bek a kizang hi a, tampi kibawllo ahimanin khatin tampipi man a, mikim in kilei zolo hi. Manglai laikhetna pen leitungbup-a kizang hi a tampi kibawl ahimanin aman tawmin kingah thei hi. Tuabek hiloin i Zolai dingin Roman Alphabet i zatmanin Type Writer, Computer cihte tuam bawl kul loin Manglai-a kibawl sate mah izang thei pah a, E-mail nangawn ei Zolai-in i kikhak theipan hi.

Sangmangte in lai ong bawlsak a, Zolai i neih mateng, tua Pau Cin Hau Lai kizang a, Piancit pai lai bangin lai a kikhak uh ciangin Pau Cin Hau Lai tawh na kikhak uhi. Hih lai hita leh biakna hita leh ama thu aa, a phuak tawm thei dingin Pu Pau Cin Hau pen pilna siamna nei ahi loh banah midangte pilna a etteh theih nadingin tulai bang a, Tadensa cih bang thu zak nading a omlah hilo a, a khualzin agamvak zong hi loin a neu tunga kipan adam lo den, akumzawn khat ahihi. Tua ahimanin a Biakna hita leh, a Lai hita leh a phuah tawm hi loin Mangmuhna tawh Pasian kiang pan-a angah taktak hi a, leitung-a apiang ngei lo, a lamdang mahmah khat ahimanin, hih Laipian Lai pen a mangthang lo dingin kephuai mahmah hi. Pilna i nei phial zongin mihing khuak tawh phuahtawm theih ding hilo hi. Tua bang hi leh eimi sangin, leitungah mipil tampi naom khin zo a, mi khatguak bek lai phuak tawm om cih i za ngei kei hi. Tua ahimanin Pasian piak tuam taktak hi a, seel theih ding hilo hi. Amah pen 1948 December kha-in Mualbeem khua ah si hi.

Hau Go Mualbeem Biakinn hong dingin apai tungin amah nungta lai-a, " Pa Hau aw, ko tuiphum-ah ong lut inla sem khawm ni," acih ciangin amah'n:" Ko zong Pasian mah a bia veve hi ung" naci hi.

Tua hi a, eite zong nidang lai-in dawite' teen nading-a ki-um, singsia, suangsia le munsia-a i upmawh, cik peuh, gun peuh, tuilii peuh, mual peuh i biak mah bangin leitungah biakna a tuamtuam om a, Pasian abia, milim abia, pute pate' kha abia, bawng a bia nangawn om kici hi. Ei Christian akicite sung mahmah ah zong, i biak Pasian khatbek hinapi-in Baptist, Anglican, Roman Catholic, Seventh Day Adventist, Methodist, Presbyterian cih bangin a tuamtuam naom hi. Tua ahimanin ama phuahtawm ahilo, Pasian tungpan a, a ngah Pasian mah a bia, biakna pen ei Christiante aa mah bangin amahmah inzong damna ngah bek loin cinate, Pasian kiangah damna a ngetsak ciangin na dam takpi hi. Tua ahiciangin kilangbawl loin, i sep khawm theih nading, i ngaihsut siam ding kisam hi.

(Hih thute kagen ciangin Pau Cin Hau Biakna zui ding, um ding, ka cihna hi tuan loin thu ahi bangbang a i theih ding kisam ka sakna hi bek a, thudang hang hi lo hi.)
Pi Luan Za Cing
See More...

Zogam leh Zomi te' biakna, minam, zolai tangthu tomkim

(Lungdamna Aw, Lom 5 Hawm 11 leh 12, Nov-Dec. 1980, laimai 1, Lom 6, Hawm 1 January 1981 laimai 1 pan a kiteikhia)
Zogam (Chin Hills) pen a leitang tai patle 13,902 hi a, mihing pen 1974 kumin 354,000 pha dingin ki-ummawh hi. A gam buppi pen township 9 kisuah a, Tiddim, Tonzang, Falam, Thlantlang, Haka, Matupi, Paletwa, Mindat leh Kanpetlet kici a, Township Officer khat ta in uk hi.
Thangmual (Fortwhite), Inbuk, Bawipa, Lunmual, Awtaraw leh Khonu kicite mual minthangte hi a, lui min nei deuh pen, Gun, Ciau, Bawinu, Lemro, Mata leh Mong kicite hi. Lih pen bual lian pen hi.

Ki-ukna:
Tang laiin Zogam pen kuama khut nuaiah om loin Zomite amau leh amau ki-uk hi. 1896 kumin Mikang kumpi in ana tawh la-in, India leh Kawlgam pen gam khatin uk khawm uh hi. 1948 kum a Kawlgam in suahtakna a ngah ciangin Zogam pen Chin Special Division kici-in a uk Zumpi pen Chin Affairs Council kici hi. 1974 kumin Zomite in State ngah uh a, Zogam pen Chin State kici a, Zo Zumpi pen Chin States People’s Council kici Zo Zumpi pen amasa in Rangoon ah om hi. Tua panin Kawlpi (Kalemyo) ah kisuan a, tua pan tawl khat khit ciangin Haka khua ah kikhin kik a, tu takin tua lai munah om hi.

Biakna:
1. Khanglui Biakna: Ni dang laiin Zomite in dawi leh kau, sing leh suang bia uh hi. Mual leh guamte kihta in vokno akno tawh kithoi uh hi. Dawi nam tampi inn dawi, gam dawi a bia uh hi. Hih bang biakna pen Mikang pau-in Animism kici a, leitung mi khempeuh phial in tanglai in tua bang upna leh biakna a nei uh hi. Kawlte in zong Buddha biakna a zuih ma un hih bang khanglui biakna mah zui hi dingin ki-ummawh hi.
2. Pau Cin Hau Biakna: 1900 pawl ciangin gan tawh kithoih dawi biakna phiatin Pasian khat om hi ci-in upna biakna thak khat Pau Cin Hau in phuan hi. Tua biakna thak pen kibawl phain tu-a Zogam sung bekah hi loin Manipur leh Aizawl gam Zomite tenna dong in kizel man hi. Pau Cin Hau pen Tedim khua Khan Lian leh Cing Zam’ tapa hi a, 1859 kumin suak a, 1948 Dec. 28 ni-in Mualbem khua-ah si hi. Zolai zong phuan ahih manin “Laipian Biakna” zong kici thei hi.
3. Khristian Biakna:
(a) American Baptist Pawlpi : Zogam Lai Siangtho thu hong puak masa pen American Baptist Pawlpi hi. March 15, 1849 kumin Rev. A. `Carson-te nupa Zogam tung hi. March 21, 1902 ciangin zato siam Dr. H. East-te nupa Zogam hong tung uh hi. Missionary masa pen Rev. A. Carson April 1, 1908 kum a sih ciangin Dec. 21, 1908 ciangin Dr. J.H. Cope te nupa hong tung hi. Dr. East pen a gam tawh kituak lo-a dam thei lo ahih manin sawt om loin America ciah kik pah a, a laih dingin zato Dr. J.G. Woodin te nupa Nov. 11, 1910 ciangin hong tung uh hi. Dr. Woodin te 1915 kumin Bhamo-an kisuan uh ahih manin Zogam nasem dingin Dr. C.V. Strait te nupa Oct. 2, 1925 ni-in hong tung uh hi. June 11, 1938 ni-in Dr. Cope a sih ciangin Dr. F.O. Nelson-te 1940 kumin hong tung uh hi. A nunung penin Rev. R.G. Johnson-te nupa February 2, 1946 ni-in hong pai uh a, 1966 kumin ciah kik uh hi. Amau nupa pen American Baptist Missionary Zogam pan a ciah nunung pen ahi uh hi. Hi bangin Zogam ah Khristian Pawlpi hong kipan a, 1940 kumin R.C.M. Pawlpi, 1948 ciangin S.D.A. Pawlpi hong tung uh a, tu ciangin Khristian Pawlpi tuamtuam tampi Zogam ah piang hi.
(b) Khristian Khantohna: Zogam ah tui kiphum masa pen Thuam Hang leh Pau Suan hi a, April 4, 1904 ni-in Rev. Carson in tuiphum hi. Missionary-te leh Zomi Khristian masate in haksatna tampi tawh na hong sep ciangun hi bang tuiphum mihing khan’tohna kimu hi:
1915 – 150
1930 – 1,591
1940 – 5,514
1950 – 19,655
1960 – 37,705
1970 – kithei lo
1980 – 69,191
Hih pen Zomi Baptist Convention (ZBC) ciaptehna bangin tuiphum sa teng bek hi a, Pawl huam milip hi lo hi. Tua ciangin ZBC pen Zogam sung bek hi lo Kale Valley, Tamu Valley leh Upper Chindwin sung Zomi Baptist kipawlna ahih manin Zogam sung Baptist Pawlpi ahi lo Khristian Pawlpi dangte tawh kigawm lai leh Zogam bup Khristian pha zah pen kithei pan ding hi.
(c) ZBC Tangthu Tawm: Zogam Khristiante pen tawm lai ahih manin 1905 a kipanin pawlpi khat bangin vai pai lai uh hi. 1948 ciangin Tiddim, Falam leh Haka ci-in Association 3 kisuah uh hi. 1953 ciangin hih Association thum tengin Zomi Baptist Convention ci-in kipawl khopna phuan uh hi. Tu ciangin ZBC pen Association tuamtuam 14 kipawlna hi a, Zogam sung Baptist bek hi loin a kiima Zomi Baptist te zong kipawl uh a, Tiddim, Falam, Haka, Kale Valley, Tamu Valley, Kalemyo, Thantlang, Matu, Tonzang, Kuki, Siyin, Zo, Thado leh Zotung ci-in Pasian nasep khopna hi. Tu-in ZBC pen Burma Baptist Convention sungah Karen zomin Convention thahat pen a nihna ahi hi. ZBC General Secretary masa pen Sia Hau Go hi a, tu laitak a sem pen sia Hrang Tin Khum hi. ZBC in Kawlgam bup BBC sungah pan mun a tuamtuam len ngei a, tu laitak BBC President zong Zomi Sia Tial Dum ahi hi.

Lai Thu
I gen sa bangin Tedim gam panin Pau Cin Hau in lai bawlin Zomite pen lai nei minam khat suak hi. Tua lai pen a tungin laimal 1053 bang hi. Tua pen kipuah phain laimal 37 kisuak sak hi. Hih laimal tawh biakna thu, tangthu leh late kikhumin Tedim gam bek hi loin Manipur gam dong kizang ngei hi. Hih Zolai tawh 1931 kumin British and Foreign Bible Society kici Lai Siangtho Khen Pawlpi in zong Mualtung Thuhilhna teng bu 500 khen ngei uh hi. (Tua Laibu pen India Bible Society in London Bible Society tung panin ngah ding a hanciam laitak hi). Kumpi lam panin Census of India, 1931 Volume XI; Part 1 laimai 194-5 sungah “Pau Cin Hau Script” ci-in kikhum hi. 1917 kuma Zomi French gam paite in hih Zolai zangin inn lamte tawh lai kikhak thei uh hi. Tu-a a kizang Mikang laimal bang loin Zopau pen hih Zolai tawh a awsuah a man lianlianin kigelh thei hi, kici hi. Tangthu a kigen savun tunga kigelh lai, uipi in a nek mang bang hi nawn lo ahih ciangin hih lai pen Zogam in a ngaihsut phat mahmah dingin kilawm hi.
Mikang laimal tawh 1915 Dr. Cope in Mattiu bu Tedim pau-a a khet pen Zogama laibu kibawl masa pen hi. 1932 kumin Thuciam Thak bu kikhen a, 1977 ciangin Lai Siangtho buppi kikhen hi. 1932 kuma kikhen Thuciam Thak bu pen Zogam ah muh ding om nawn lo hi. Burma Bible Society ah bu khat kikhen hi ci-in Sia Kam Khaw Thang in gen a, London University library ah bu khat mah om hi ci-in “Tiddim Chin” kici laibu bawl Prof. Henderson in gen hi.
Haka pau tawh 1920 kumin Lungdamna Thute leh Sawltakte Tangthu a kikhet cil kum hi a, 1940 in Thuciam Thak bu kikhen a, 1933 kumin Lai Siangtho bupi kikhen a, Falam tawh 1933 kumin Lungdamna Thu bute, 1937 kumin Thuciam Thak kikhen a, Lai Siangtho buppi pen a kibawl laitak hi. Zotung leh Ngawn pau tawh zong Lai Siangtho bu nono kibawl hi.
Sang laibu tawh kisai-in Dr. Cope in Tedim, Falam leh Haka pau tawh Class IV dong 1925 in na bawl khin hi. Dr. Cope in missionary ahih hangin Kumpi ah Sang Mang (Inspector-of-Schools – Chin Hills), na sem ahih manin Sang Mang a sem lo missionary te nangawn tu dongin “Sang Mang” kicihlawh hi.
Ni dang lai-in Zogam ah kikawmna haksa-a, khua muhna lah toi ahih ciangin gam khat leh nam khat ahih hangun kampau tuamtuam na piang hi. Tu hun leuleu ciangin kikawmna kiphakna tam, pilna siamna zong khang ahih manin khat leh khat pau leh ham kitheihna zong khang hi.

Minam Min
Tu-a hih lai gelhna sung ah kizang mah bangin Zomi leh Zogam cih pen a tunga kipanin a kizang tawntung hi a, Mikangte leh a pualam mi nam dangte in Chin leh Chin Hills ci-in ciamteh uh hi. Tedim gam pana lal Aizawl gam leh Manipur gam a tung mi pawl khatte i kilawh i kisapna khat Paite kici Zogam gen loh Tedim gamsung mahmah a zong a kizat loh pen mi tam pi-in lamdang sa in a hang kithei nuam ciat kha ding hi. Tua tawh kisai-in Census of India 1931, Vol. XI, Part 1, laimai 184 sungah: gamsung minam ciaptehna sungah Paite cih pen kiphiat hi. Bang hang hiam cih leh Zogam Mangpi (Deputy Commissioner of Chin Hills) in a genna ah Paite cih min pen Falam gam mite in Zogam sak lam (Northern Chin Hills) a teeng Zomite pen Thahdo hitaleh Zote hitaleh, Sukte hitaleh mi namte a cihna uh kampau hi a, amau minam min, amau kilawhna min hi lo hi ci hi.

Thukhupna
Zogam tangthu, Pawlpi tangthu leh minam tangthu cih bang a kicinga gelhna laibu omlo a, a om sunte zong Mikangte gelh ahih manin ei theih nop leh deih lam thu tuang kim lo hi. Missionary te hong paina thu a kigelhna laibu thum ka et leh a ni a kha a tuam ciatin kikhum a, Rev. Nelson hong tun ni leh kha a kikhumna om lo hi. Zogam sazian (statistics) a kikan hangin kingah zo lo hi. Zogam lai sim thei en thei (Literacy percentage) ahi zongin, Kawlgam bupa Zomi pha zah ahi zongin a thei om lo hi. I gam i lei sazian thei kei leeng a khang a kiam i hih bangci kitheih ding hiam? Tua ahih manin 1981 gambup kisimna (census) pen lim taka theih sawm ding ahi hi. Mai lam hunah thu a kicing zaw a kan, a gelh hong om pah ding lamen hang. Bang hang hiam cih leh Pasian in a bawl sa na khat peupeuh kep loh don loin a mawkna in nusia ngei lo hi. Leitung leh a bawl sa na khempeuh a uk ding, a keem dingin mihing bawl hi. A bawl sa Eden huan a keem ding a hah ding, a puah dingin mipa koih hi. Tua ahih ciangin minamte Topa ahi Pasian in a bawlsa, a piansak Zomite leh Zogam zong Ama deihna tawh kituakin, Ama vangliatna dingin a keem ding, a cing ding, a zun ding mipa koih peuhmah ding hi. Tua mipa pen nang leh kei hi hang.
By Rev Khup Za Go
See More...

|| Mate leh

see more

|| Um mahmah

bang a hia le