Theih
loh a pha mawh i taangthuAD 1900 MALAM KHANGTHU ATOM A KANNAIBC-2000 Hih hun
lai-in ih pu ih pate Tibeto-Burman dangte tawh Sen gam, malsak lam Kansu khum,
Lanchou khawpi kiang, Tao lui gei tengah teng dingin ki ummawh hi.
BC-1027-256
Sengamah Jo (Zo) vaihawm lai BC- 221-207 Sengamah Chin vaihawm (Chin Empire)
laiBC-4 Kachin leh Zomite piankhiatna ih pu ih pate’ Kung-han Ch’iang’ (Chi-ang
hiang khat)te, Sengam Szechean kiimah teng uh hi.
BC-1
Mekhong leh Yangtze luinak lamah teng uh hi. Pyu te’n kawlgamah Sri Ksetra
khuapi saat. Zomi te’n Payayi khua na sat uh hi.
AD 4 Zomite in Dangka (Taka) na na nei khin dingin ki ummawh
hi.
AD 6 Chindwin zanggam tengah na na teng uh hi.
-
108 Pagan (Pugam) Popa (Pupa) mual kiimah teng uh a, (Dahpa, Penglam’ te’ hun
lai ahi hi.
-
600 Pyute Kawlmi suak; Kanyante ranyante Fakhine- mi suak; thet mite Chin
(Zomi) Suak hi.
-
750 Zomite Minbu, Thayat, Aunglan (Myede)
-
1044 Zomite in Kabaw valley tung. Khampat khuat na sat uh (Khampat pen Zomite’
sat hi ding hi: Khampat khua in zang leh kham kipehna, kham kipatna ahih manin
khampat a kici hi ding hi. Mualtung gam genna Kham a kici pen Zomite bek in ki
nei hi: Hih kuam tengah hun sawtpi ki teng hi.
-
1084 Anawrahta in Sukte zo-in Kumpi lian masa na suak1200-50 Kyansittha zi
Kumpinu Thambula (Zomi) ahi hi.
-
1254 I pu ih pa te’n Khampat khua-ah mawng (bung) kung khat na suan uh a, tu
dongin muh theih dingin Khampat khua nawlah omlai hi.
-
1250-1300 Narathihapate zi Kumpinu Saw ( Zomi) ahi hi.
-
1355 Khamtung tung; Ciimnuai khua sat. Eimau’ sunga makaite-Songthu, Songza,
Songkip, ahi uh hi.
-
1364 Leng Tong Hoih Ava mangpa’ zi, Zo minam hiang khat Maring’ mite Manipur
gam tung dingin ki ummawh a, Vangteh (Amin masa Khumnuai) kisat ta kha ding hi.
-
1370 -AD Zomite Chindwin gunpang phaizangah Shante tawh teeng khawmin, Sagaing,
Monywa, Dipeyin, Yinmarbin, Mintaingpin, Pale, Gangaw, Pauk, Htilin, Htilin,
Ngape-ah teengin, Sibani khua-ah Zo Tualsong 15’ sang tu dong muh theih dingin
om lai 1400 Khawhkhen, Kawlpi (Rajagya-Yesayo) tung 1450-700 Hih hunin Zo minam
pawlkhatte Tripura gam tung dingin ki-ummawh hi. (Halam, Hrangkhawl, Darlong
Kaipeng etc)Lushei Lentang leh Ciau kikal-ah na teng uh1400-1500 Thang Ho leh
Lian Do; Cing Khup leh Ngam Bawm; Gal Ngam leh Hangsaite Ciimnuai, Geeltui-ah
na teng uh hi.
-
1500 1250-1900: Eimau beh Hausa, khuasat leh Ukpite makai-in ku-uk Lai kinei
lo-in khang thu kiciaptehna om theilo;
-
1570 Zosuan ‘Anal’ te Manipur tung dingin ki ummawh 1600 Guite Pu Gui Mang in
Tedim khua na sat hi;1700 Lushei leh Paite mi te’n Ciau na kan ta uh hi.
-
1720-1730 Alaungpaya kumpipa in Khamtung galkap la-in Syrian gam na sim
hi.1750-850 Thado-Kuki te Manipur gam tung khin uh hi; Biate mite in tua a
Chachar mun tung khin dingin ki ummawh hi.
-
1775 Lai mite Mizo gam tung khin dingin ki ummawh hi1777 Lushei mi te’n zawlbuk
sawm nei dingin kipan khin1800 Khamtung mite in Chittagong sim uh:
-
1813 Zahau leh Khuangli tawh kipawlin Kam Hau in Thahdo gam la-in uk, Taisunte
(Falam ) in Lophei sim, Taisunte in Khuasak sim uh. Zahau leh Khuangli kisim,
taisunte in Mualnuam sim. Hualngo leh sukte kisim uh hi.
-
1820 Rev. Adoniram Judson Kawlgam hong tung hi. Amah pen kawlgam Missionary
masa pen hi.
-
1830-850 Hatlang Pu Mang Gin (Mangkua) Tedimah teng. Tedim gam sunga Hausa
thahat leh minthang kuate in: Tedim - Mang Gin -HatlangVangteh - Pum Go -
GuiteDimpi - El Thuam - NaulakSaizang - Vung Vial - HatzawKalzang - Sung Hang
Thangnuai - Mang Sum - ThawmteKhuasak - Mat Tuang - GalphuakThuklai - Suan Thuk
- SumniangLimkhai - Neih Tuang 1856 Tedim khuapi kiphut kik, Kam Hau in Mualbem
pan Tedim zuan hi. Hausa Pu Kam Hau, Galvan- Pu Mang Gin, Thuzek- Pu Khoi Lam,
Meitei galpi na zo uh hi.
-
1856-1859 Kam Hau leh Za Hau kikopin Manipur na uk uh hi.1857 Sim leh mal kido
hun ahi hi.
-
1862 (Mizoram in)Tedim sim dingin Meitei
galkap 1500 ong kuan suk uh, Meitei in lel, Zomi leh Meitei kido a khatveina
hi.
- 1871 Mautam’ kial khatveina hong tung.
- 1872 Guite Innpipa Go Khaw Thang Meitei te’n man, 1872 in
Phaipi thong inn sungah si hi.
- 1876 Vai Khan Khatveina, (Mangkang galkapte Lushei gamah a
khatveina lut uh hi)1884 Guite innpipa Pu Sum Kam leh Meitei Lengmangpa te’n
kilemna bawl, Guite mi 2000 khawng in Lamka gam hong tung uh.
- 1886 Aksi kiat kum ( 3-11-18841887 Mangkang te’n Zogam (
Chin hills) sim kipan1888 Capt. Raikes makaihna tawh mangkang galkapte Kawlpi
tung, Vai khan nih veina, Mangkangte lushei gam lut nihveina ciah kik nawnlo uh
hi.
- 1889 Capt. Raikes in Zogamah Mawtaw lamsial ding ngen,
Zomite’n phal lo, Oct 17, 1929 sungin Zomite in Mangkangte 12 that, 122 hing
mat, thau lawng 4 leh la 4 man khawm uh, Sihzang Kale gam sim uh. Taisun leh
Sukte kipawlin Kawlzang sim. Kam Hau leh Sukte kipawlin Kangyi sim. Sihzang in
Mangkang lambawlte suam. Zokhua, Khalkha, Sukte kipawlin Kumpi na do sawm uh,
Taisun mi 1000 in Sihaung sim. Capt. George White in khamtung mite do nadingin
India galkap Battalion khat leh Assam kooli 2000 ngenin na ngah hi.
- 1890 January 23 ni-in Sir Gorge White, General Faunce,
Major Raikes thuamvum ong tung, Zogam do dingin kuan. Feb 4 ni-in Khuasak la,
Feb 13 ni-in Saizang la, May 4 ni-in siallum kulhah kikap, Mangkang bu 3 leh
galkap 83 si, Surgeon khat in V.C ngahTua ciangin Tedim hong kap leuleu-in
Tedim a hawmin la hi. Mangkangte 120 si-in 70 liam. Tedim mi inn 300 Tonzangah
tai uh; Inn teng halsak Thangmual pen “Fort white” kici hi. Mizoram sim lam
panin “The expediton 1889 lut” Haksatna thuak lo-in Lunglei luak, kulh bawl uh:
- 1891 Sept. in Tonzangah kikap, kilemna bawl. Upa teng tawh
man (Photo) kila uh, Upate’n theilo-in thausa-in lau uh hi. Oct kha sungin Pu
Khaw Cin si, A Sanggampa’ tapa Hau Cin Khup in Khua Cin’ za luah, Hau Cin Khup,
Thang Khan Pau, Gin Za Thangte Yangon kipai pih, Mang Kang kumpi in Mizoram a
uk kipat 25, 9, 1890 ni-in pasal hangsan Khuang Chera leh Ngul Bawka tlawng lui
gei-ah mangkang te’n kap lum uh:1892 Thantlang la ding kuanin kido uh Rs. 5000
gaam.
- 1893 Jan 27, 1929 Zomi nam teng gam khatah koih kik nading
ngaihsun’ Chin-Lushei Conference’ Fort William, Culculta-ah kibawl hi.April
kha-in Thantlang la zo, Oct ni 9 ni-in Pumva leh Thuklai kikalah Myo-ok na suam
uh, kap lum, mi thum bek suak ta, Mangkang te’n ni suah na lam Zogam bup
nuaisiah zo.
- 1894 Zogamah thau khempeuh kikhawm, lawng 7000 pha. Kaptel
la, Oct. kha-in ukpi 49 Rangoonah ki paipih. Khuapi teng sikkhau kizom 1894-95
1.11.1894 ni-in Rev. F.W. Savidge le Rev. F.H. Lorrain-te Mizogam tun hi.
(Khristian Missionary masa pen). Mizo lai - A, AW, B, kipan. Jan-Feb. sung B.S.
Carey in Cin hills leh Manipur gamgi bawl, Cin hills khen thum kisuah- Tedim,
Falam, Halkha1895 Mikang kumpi in Falamah Political officer koih. Falam leh
Halka-ah Sikkhau-to, Thonginn, Zato inn, leh Sumkepna (Treasury) kibawl. Carey
leh Tuck in The Chin hills bu gelh. Zogam pan siah (Leiman) Rs.17,572 kingah.
Carey leh Ukpite kilemna bawlin gam khensakin, Kam Hau uk khua -167, Sukte uk -
khua 20 leh Sihzang uk khua - 16 suah hi. Manipur Khristian missionary masa pen
Rev. W. Pettigrew (Ukhul khua-ah).
- 1895 Mikang kumpi in Falamah Political officer koih. Falam
leh Halka-ah Sikkhau-to, Thonginn, Zato inn, leh Sumkepna (Treasury) kibawl.
Carey leh Tuck in The Chin hills bu gelh. Zogam pan siah (Leiman) Rs.17,572
kingah. Carey leh Ukpite kilemna bawlin gam khensakin, Kam Hau’ uk khua -167,
Sukte uk - khua 201896 September) Kawlgam' gamkhen khat (province) in Mikang
kumpite'n Zogam hong ciapteh sakin Kawlgam tawh hong gawm. Mizo Laibu neih
kipat kum.
- 21-8-1895 Lusei pau tawh Thukhunthak Luka laibu kinei. Sim
leh Mal-a kikhen Lushai hills pen kigawm hi.
- 1898 Chin Hills Regulation Act kibawl. Hih Thukhun tawh tu
huna Chin State, Mizoram, Manipur singtanggam teng uk. Ukpi hong piang:Tedim
gamah Pu Hau Cin KhupLumbanggamah Pu Hrul MungFalam gamah Pu Thang Tin LianHaka
gamah Pu Kio MangTaichun khua-ah Pu Con BikMatu/Mindat gamah Vumthumaung Chief
Commissoner Sir Frederick Frayer Tedim, Falam, Khalkha hawh. Mizo biakinn masa
pen kipan. Kawlgam (Chin hills) leh manipur gamgi kikhung hi.
- 1899 (2-4-1898) Mizoramah Sangin kipan. Mizo pau-in
Thuciamthak - Luka leh John kizo. Mangkang ukna deih lo-in Zomi makaite’n
Mangkangte langpanna bawl. Mikangte in Zomi makaite bawlsia.Pu Thuam Thawng
(thong sungah si)Pu Kai Tuah khantawn thong hinapi Thuam Thawngte pata a sih
ciangin kisuakta sak a Kaptel pan Zampi khua 1909 kumin na sat hi. Pu Taang Pau
Dal (thong sungah si)Pu Ngul Bul (Mangkang te’n that)1900 Chin hills-ah
Christian Biakna tung; Missionaary masa pen Rev. A.E. Carsonte nupa, March 15
ni-in Halkha tung. Pu Pau Cin Hau phuat Laipian Biakna leh Zomite’ Lai neih
cilna.Zomite Laisin kipatna, Biakna thak neihna. Pa Pau Cin Hau in Maang mu.
Mr. B.S. Carey in ukpi teng tawh kilemna bawlin sialngawng ban. Hau Cin Khup
Ukpi-in kikoih. Mizoram, Mimbung khua-ah Guite Innpipa Kam Za Mang a phat
mahmah lai tak hi-in, Aizawl DC leh Tedim pan Mikang ulian Dickman ten
Mimbungah pha uh hi. Lushai hills leh Chin hills gamgi kikipsak hi.